Khu vực đôi bờ cầu Hiền Lương

Cầu Hiền Lương được khởi dựng lần đầu tiên bằng gỗ vào năm 1928. Năm 1952, Pháp cho xây lại cầu mới gồm 7 nhịp, dài 178m, rộng 4m, trụ cầu bằng bê tông cốt thép, mặt cầu lát gỗ thông, hai bên có lan can cao 1,2m, trọng tải cầu tối đa là 18 tấn. 

Theo Hiệp định Genève, một vùng phi quân sự trên vĩ tuyến 17, từ cửa sông Bến Hải (Quảng Trị, Việt Nam) chạy dọc theo chiều dài sông đến biên giới Việt – Lào sẽ trở thành giới tuyến quân sự tạm thời chia Việt Nam thành 2 miền Nam - Bắc. Khi đó, cầu Hiền Lương bắc qua sông Bến Hải cũng bị chia thành 2 phần thuộc về 2 miền và được sơn 2 màu: nửa cầu thuộc miền Nam (ở bờ Nam) sơn màu vàng, nửa cầu thuộc miền Bắc (ở bờ Bắc) sơn màu xanh, ranh giới giữa 2 phần cầu là một vạch trắng kẻ ngang rộng 1cm.

Sau khi bị đánh sập bởi bom Mỹ vào năm 1967, cầu Hiền Lương đã trở thành “biểu tượng” về sự chia cắt đất nước thành 2 miền Bắc - Nam. Từ  2001 -  2008, nhằm bảo tồn chứng tích lịch sử cầu Hiền Lương, tỉnh Quảng Trị đã cho phục dựng cầudựa theo bản thiết kế chiếc cầu Hiền Lương do Pháp xây dựng năm 1952, với chiều dài 183,65m, rộng 5,50m, phần lưu thông là 3,20m. Đặc biệt, lan can cầu còn được sơn 2 màu xanh, vàng nhằm mô tả chiếc cầu Hiền Lương trong thời kỳ đất nước vẫn còn bị chia cắt.

Hiện nay, cầu Hiền Lương nối liền quốc lộ 1A, bắc quasông Bến Hải, bờ bắc thuộc thôn Hiền Lương (xã Vĩnh Thành), bờ nam thuộc thôn Xuân Hòa (xã Trung Hải).

Đồn công an và cột cờ ở bờ bắc sông Bến Hải

Theo quy định của Hiệp định Genève, dọc đôi bờ sông Bến Hải (sông giới tuyến) có 4 đồn công an. Do đó, ở bờ bắc sông có đồn công an Hiền Lương và Cửa Tùng, ở bờ Nam sông có đồn công an Xuân Hòa và Cát Sơn. Các đồn công an được bố trí khoảng 20 người, trang bị súng ngắn và tiểu liên bộ binh và làm nhiệm vụ giữ gìn quy chế vùng phi quân sự, kiểm soát người qua lại giới tuyến, kiểm soát lẫn nhau trong việc thực thi các điều khoản của Hiệp định và được đặt dưới sự giám sát của tổ chức Quốc tế 76 (gồm đại diện các nước Canada, Ấn Ðộ, Ba Lan).

Năm 1967, 2 đồn ở bờ nam sông đã bị bom Mỹ phá hủy. Đến nay, 2 đồn ở bờ bắc sông vẫn còn nhưng do bị xuống cấp nên đã được tỉnh Quảng Trị cho phục dựng theonguyên mẫu trước đây.

Đồn công an Hiền Lươngnằm sát mố cầu ở bờ bắc sông Bến Hải (xã Vĩnh Thành).Công trình gồm 3 khu nhà A,B và C tạo thành hình chữ V. Khu nhà A (nhà liên hiệp) được xây dựng theo kiểu nhà sàn với kích thước 12m x 6m, mái lợp ngói, có lắp đặt hệ thống cửa kính. Đây từng là nơi hội họp và tiếp các đoàn khách. Khu nhà B có kích thước 10m x 5m được làm bằng gỗ, mái lợp tranh, là nơi ở của các chiến sĩ công an giới tuyến. Khu nhà C với kích thước 12m x 4m, dùng làm kho hậu cần, nhà ăn.

Cột cờ Hiền Lương

Từ năm 1954-1967, khu vực đôi bờ cầu Hiền Lương đã diễn ra cuộc “chọi cờ” (hai bên thi dựng cột cờ xem cột cờ bên nào cao hơn). Cuối cùng phần thắng thuộc về cột cờ ở khu vực đồn công an Hiền Lương, thuộc bờ bắc. Cột cờđược làm bằng thép ống, dựng vào năm 1962, cao 38,6m. Trên đỉnh cột cờcó lá cờ kích thước 9,6m x 4m.

Cột cờhiện nay là hình mẫu mô phỏng những cột cờ mà Chính quyền và quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa đã dựng trước đây. Cột cờ cao 28m, được làm bằng 6 đoạn thép ống liên kết với nhau. Trên đỉnh cột cờ gắn lá cờ sao vàng năm cánh. Trên thân cột cờ có gắn các thanh thép hình chữ nhật để làm thang. Cột cờ còn được lắp hệ thống dây cáp, ròng rọc và bộ phận tời tạo thuận tiện khi treo cờ.Đế cột cờ hình tròn, có trang tríhình ảnh mô tả về lịch sử cách mạng.

Đồn Công an Cửa Tùngnaythuộc doanh trại Đồn Biên phòng 204(thị trấn Cửa Tùng). Ngoài chức năng dùng để làm việc, lưu trú, khu vực này còn phục vụ mục đích an ninh quốc gia. Nơi đây cónhà truyền thống trưng bày 92 bức ảnh, 60 hiện vật liên quan trực tiếp đến lịch sử đấu tranh cách mạng của cán bộ, chiến sĩ đồn công an Cửa Tùng và các đồn khác nằmdọc theo bờ bắc sông Bến Hải từ năm 1954 - 1967.

Quần thể kiến trúc ở bờ nam sông Bến Hải

Nhằm mô phỏng vùng phi quân sự trên vĩ tuyến 17 trước đây cũng như xây dựng điểm đếntìm hiểu lịch sử cho du khách, giáo dục truyền thống cách mạng cho thế hệ trẻ hôm nay và mai sau, tỉnh Quảng Trị đã cho xây dựng công trìnhNhà trưng bày “Vĩ tuyến 17 và khát vọng thống nhất” và Cụm tượng đài “Khát vọng thống nhất” ở bờ nam sông Bến Hải.

Nhà trưng bày “Vĩ tuyến 17 và khát vọng thống nhất” (xã Vĩnh Thành)gồm 2 gian.Gian khánh tiết là nơi đặt tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh.Gian trưng bày 53 tài liệu, hiện vật liên quan trực tiếp đến cuộc chiến đấu của quân và dân ta ở đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước. Các tài liệu, hiện vật được phân theo 4 chủ đề: Hiệp định Giơnéve và giới tuyến quân sự tạm thời; Tinh thần không khuất phục của người dân Vĩnh Linh và cuộc chiến đấu bảo vệ địa đầu giới tuyến; Nhân dân vùng Nam vĩ tuyến 17 với cuộc đấu tranh vì khát vọng thống nhất đất nước; Vĩ tuyến 17 sau giải phóng Quảng Trị năm 1972.

Đặc biệt tại đây còn lưu giữ phiên bản phục chế loa phóng thanh công suất 500Wdo Chính quyền và quân đội Việt Nam Dân chủ Cộng hòa sử dụng ở bờ bắc trước đây.Chiêm ngưỡng chiếc loa này, du khách sẽ phần nào hình dung được cuộc “đấu loa” ở đôi bờ sông Bến Hải từ năm 1954 - 1965.Cứ ở bờ sông bên này bố trí giàn loa phóng thanh có công suất lớn nhằm phát những thông điệp chính trị nhắm vào phe đối lập thì ở bờ sông bên kia lại bố trí giàn loa phóng thanh công suất lớn hơn đáp trả lại. Cuối cùng, giàn loa phóng thanhở bờ bắc với đường kính mỗi vànhloa 1,7m, công suất 500W, được đặt trên xe lưu độngphát đi những thông điệp khiến địch khiếp vía. Khi thuận chiều gió,âm thanh của giàn loa có thể truyền xa 10km.

Cụm tượng đài “Khát vọng thống nhất”(xã Trung Hải) được xây dựng trên diện tích 2.700m², gồm hai phần.Phần đế được ghép từ nhiều khối đá có kích cỡ khác nhau, được trang trí phù điêu.Phần tượng đài được làm bằng chất liệu đá xanh Thanh Hóa với bố cục:phía trước gồm2 tượng bà mẹ (cao 7,70m) và em bé (cao 5,50m) đứng sát nhau, mô tả hình tượng người vợ và người con ở phía Nam đang đau đáu nhìn về phía Bắc khi họ không thể qua sông gặp chồng, cha và người thân trong những năm tháng đất nước bị chia cắt. Phía sau là cụm tượng làm nền, mô tả hình ảnh những chiếc lá dừa nước.

Trong khu vực này còn có khuôn viên rộng, sân lễ hội, hồ nước, nhà đón tiếp, nhà trực, nhằm phục vụ việc đón khách tham quan, phát huy giá trị di tích.

Sông Bến Hải và các bến đò trên sông Bến Hải

Sông Bến Hải bắt nguồn từ núi Động Chân thuộc dãy Trường Sơn, chảy trênđịa hình dài gần 100km, dọc theo vĩ tuyến 17 từ tây sang đông rồi đổ ra cửa biển Cửa Tùng.

Các bến đò trên sông Bến Hải gồm:Cửa Tùng (bến đò A), Tùng Luật (bến đò B), Lũy (bến đò C), Thượng Đông và Dục Đức. Trong đó, bến đò Cửa Tùng và Tùng Luật là 2 bến đò góp phần quan trọng vào cuộc chiến thắng giành độc lập, thống nhất đất nước của dân tộc Việt Nam.

Bến đò Cửa Tùng (bến đò A) thuộc khu vực bãi biển Cửa Tùng (thị Trấn Cửa Tùng). Đây là nơi neo đậu của tàu, thuyềnchuyên chở cán bộ hoạt động từ năm 1954 - 1975. Hiện, bến đò nàyđược quy hoạch trong khuôn viên có diện tích 187,6m², vớihệ thống tường rào bao quanh. Bia đài tưởng niệm di tích bến đò A gồm hai phần: bệ đài và tổ hợp hình tượng kiến trúc nghệ thuật, thể hiện nổi bật hình tượng những con thuyền vượt qua sóng gió để chuyên chở cán bộ, bộ đội qua sông và khát vọng về ngày vui thống nhất đất nước.

Bến đò Tùng Luật (bến đò B) trước đây có chiều dài chừng 150m, thuộc thôn Tùng Luật, xã Vĩnh Giang (nay là thị trấn Cửa Tùng), cách cầu Hiền Lương 7km về phía đông và cách biển Cửa Tùng 2km về phía tây. Đây là một trong những điểm neo đậu bí mật của tàu, thuyền làm nhiệm vụ đưa đón cán bộ, bộ đội, thương binh, dân công và vũ khí đạn dược sang bờ Nam, là một trong những điểm xuất phát chính của tuyến vận tải chi viện cho đảo Cồn Cỏ.

Hiện bến đò được quy hoạch bao gồm khuôn viên và đài tưởng niệm. Đài tưởng niệm là tổ hợp mang tính nghệ thuật biểu trưng, với hình tượng những con thuyền chở bộ đội, hàng hóađang lao về phía trước bất chấp bom đạn của kẻ thù.

Năm 1996, các bến đò này đã được Bộ Văn hoá - Thông tin (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) ra quyết định xếp hạng là Di tích lịch sử cấp quốc gia.

Hàng năm, vào ngày 30 tháng 4, tại cụm di tích lịch sửĐôi bờ Hiền Lương - Bến Hải lại diễn ra lễ hội thống nhất non sông. Đây là lễ hội cách mạng đặc sắc, đặc trưng diễn ra duy nhất ởcụm di tích Đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải. Lễ hội gồm nhiều nội dung hấp dẫn có ý nghĩa lịch sử cách mạng,góp phần giáo dục, phát huy truyền thống đấu tranh vì khát vọng thống nhất đất nước của ông cha.

Cụm di tích lịch sử Đôi bờ Hiền Lương - Bến Hải được xếp hạng Di tích cấp quốc gia năm 1986 và Di tích quốc gia đặc biệt vào năm 2013.