Được mệnh danh là chốn tổ lớn thứ 3 của xứ Bắc, chùa Kim Tràng ngày nay vẫn bảo tồn vẹn nguyên những giá trị văn hoá tín ngưỡng, cùng quy mô kiến trúc nghệ thuật – từng là niềm tự hào của vùng đất Bắc Giang vốn nổi tiếng nhiều chùa này.

Chùa Kim Tràng xưa thuộc xã Kim Tràng, tổng Tuy Lộc Sơn, huyện Yên Thế; nay thuộc xã Việt Lập, huyện Tân Yên, tỉnh Bắc Giang.

Theo các tài liệu văn bản học, chùa Kim Tràng được khởi dựng vào thời Lê Cảnh Hưng tam niên (1742) đời vua Lê Hiển Tông.

Tương truyền, thời ấy có một vị sư tăng thuộc thiền phái Trúc Lâm tu ở chùa Đức La, một hôm đi qua đây, thấy trẻ chăn trâu dựng cây, đắp đất làm chùa, lại hái hoa quả đem hương đến dâng lễ Phật rất vui vẻ. Ông bèn dừng lại xem ngắm địa thế, thấy rất hài lòng, bèn vào làng giáo hóa nhân dân hưng công dựng chùa. Khi Kim Tràng xây dựng xong, sư tổ về trụ trì ở đây, ông ra công xây dựng tòa ngang, dãy dọc, suốt cả mấy chục năm ròng. Cho nên chùa có kiến trúc “nội Công - ngoại Quốc” với quy mô lớn, theo đúng dáng của chùa tổ Đức La (huyện Yên Dũng). Vì vậy, thời ấy dân gian có câu ca rằng:

“Thứ nhất là chùa Đức La

Thứ nhì Quảng Phúc, thứ ba chùa Tràng”

Như vậy, chùa Kim Tràng là ngôi chùa tổ lớn thứ 3 ở vùng Bắc Giang, sau chùa Đức La và chùa Quảng Phúc (xưa thuộc xã Đa Mai, thành phố Bắc Giang, nhưng Quảng Phúc đã bị phá trong kháng chiến chống Pháp); và là chốn tổ lớn thứ nhất ở vùng Yên Thế cũ. Cho đến nay, chùa Kim Tràng vẫn là ngôi chùa lớn nhất ở vùng Tân Yên - Yên Thế.

Trải qua thời gian, chùa Kim Tràng đã có nhiều lần trùng tu. Năm Cảnh Thịnh thứ 8 (1800), nhân dân địa phương lại hưng công đúc quả chuông lớn, thập phương, thiện nam, tín nữ công đức tiền của khá nhiều, tên tuổi, quê quán hiện còn khắc vào chuông. Năm 1939, Kim Tràng được đại trùng tu, đã bỏ mất đao tàu, xây bít đầu hồi. Nhưng nhìn chung, cho tới ngày nay quy mô chùa vẫn còn khá lớn, gồm sân trước, sân sau chùa, tiền đường, tam bảo, Phật điện, hậu cung, nhà tổ, các công trình phụ, nhà khách, khu vườn tháp (nơi an táng xá lỵ các vị sư của chùa)… bao bọc xung quanh chùa là xum xuê cây cối, hồ nước mênh mông, tạo nên khung cảnh tĩnh tại, thâm nghiêm.

Hầu hết tượng Phật ở chùa đều tạc bằng gỗ mít, cổ kính, sơn son thếp vàng, phủ hoàn kim toàn bộ, đẹp lộng lẫy. Cách bài trí tượng ở chùa Kim Tràng gần giống như ở Phật điện chùa tổ Đức La. Nghĩa là: tại tòa tiền đường là hai pho tượng hộ pháp đứng khá lớn; cạnh đó là Đức Thánh Hiền và pho Đức Ông cũng sơn son thếp vàng, ngồi trên ngai tôn quý; bước sang tòa tam bảo, là cả một "thế giới" chư Phật đông đảo quần tụ trên Phật điện.

Đặc biệt, tượng 7 vị sư tổ ở hậu đường đều là tượng chân dung không pho nào giống nhau mà giống người đời nhiều hơn quy lệ nhà Phật. Đó cũng là nét đặc sắc về những pho tượng sư tổ mà chỉ ở chùa Kim Tràng mới có.

Ngoài ra, ở ban thờ Mẫu, có tượng Mẫu sơn với tư thế ngồi, cổ cao 3 ngấn, mặt đẹp, phúc hậu, đầu đội mũ phượng, sơn thếp vàng, cũng bằng gỗ, tuyệt đẹp.

Chùa Kim Tràng không chỉ là ngôi chùa tổ mang nhiều giá trị tâm linh mà còn là nguồn tài liệu quý chứa đựng những giá trị nghệ thuật đặc sắc cả về lịch sử, kiến trúc lẫn tôn giáo.